Kwadrant

Het kwadrant was een instrument waarmee men zowel de tijd als de breedtegraad kon aflezen. Het principe van het instrument om relatieve uren te meten werd al eeuwenlang gebruikt in het Midden Oosten (quadrans vetus, oude kwadrant). Rond 1200 bereikte deze kennis Europa, waarna de Franse jood Prophatius eind 13e eeuw uitvond hoe je er ook absolute uren mee kon meten (quadrans novus, nieuwe kwadrant).

Het Zutphense instrument, gemaakt rond 1300, is toegerust voor het aflezen van absolute uren. Van absolute uren gaan er 24 in een etmaal, van relatieve uren gaan er 12 in een dag met daglicht, die echter in de zomer langer duurt dan in de winter. Om deze variatie te volgen hebben de verschillende maanden (afgekort tot de beginletters op het instrument) verschillende curves. Door de gaatjes in het vizier op de zon te richten verschilt de hoek ten opzichte van de zon per maand en dus ook de hoek van het schietloodje in de hoek ten opzichte van de verschillende curves. Het schuifloodje wordt dan op het kruispunt van de curves gelegd. Door de betreffende curve naar beneden te volgen komt men daar op een gradenboog en kan het juiste tijdstip worden afgelezen. Dat kan slechts accuraat op de 51ste breedtegraad, ter hoogte van Brugge. Het instrument is vermoedelijk in Vlaanderen gemaakt. Hoe noordelijker, hoe meer afwijking de tijdbepaling heeft. In Zutphen op de breedtegraad van 52,15 is de afwijking ongeveer een kwartier.

‘s Nachts  kan het vizier op de Poolster worden gericht. Deze heeft gezien vanaf de aarde een vaste plaats aan de hemel, namelijk pal in het noorden. Omdat de breedtegraad waarop men zich bevindt kan variëren, kan men deze bepalen via de hoek die het schietloodje maakt ten opzichte van het kwadrant. Het instrument was bruikbaar tussen de 51ste en 63ste breedtegraad en dat is precies het Hanzegebied tussen Vlaanderen (Brugge) en Noorwegen (iets boven Bergen) waarin de Zutphense kooplieden actief waren. Hierdoor is het aannemelijk dat het instrument gebruikt werd door een middeleeuwse vrachtvaarder. Deze kwadranten zijn uitermate zeldzaam.